М.Эрдэнэбаяр: Урлаг бол гоё зүйл биш. Харин ...
Урлагийн тухай яриа
Зураач М.Эрдэнэбаярын урланд Бюро 24/7 зочилж "Орчин үед юу хоцрогдож байна вэ" гэх сэдвээр яриа үүсгэлээ. Орчин үеийн урлаг гэж юу болох, ер нь урлагийн үнэ цэнэ юундаа оршдогийг түүний яриа өгүүлэх болно. Хэрэв хоцрогдол байгаа бол бас хэзээ ч хуучирч, өөрчлөгддөггүй зүйл гэж байх ёстой. Тэгвэл тэр мөнхийн зүйл монгол хүнд ямар хэв шинж бүрдүүлдэгийг, бидний амьдралын хэв маягт хэрхэн нөлөөлдөг тухай бид ярилцсан. М.Эрдэнэбаяр бол сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд морь дүрсэлж, өөрийн амьдарч буй цаг үеийнхээ тусгалыг өгүүлэхдээ зөвхөн адуугаар илэрхийлж байгаа уран бүтээлч юм. Тэрээр Сингапур (2013), Швейцарь (2011), Хонг Конг (2010), Тайланд (2009), Энэтхэг (2008), АНУ (2004) зэрэг олон оронд өөрийн бие даасан үзэсгэлэнгээ гаргаж, Монголын орчин үеийн урлагийг нэгэн талаас нь толилуулсан бөгөөд Монголд хамгийн сүүлд "Хар морь" гэх үзэсгэлэнг 2015 онд гаргасан байгаа.
Энэ үзэсгэлэнд орсон "Хотын морьд", "Орхигдсон" зэрэг бүтээлүүдийн ард буй утга агуулгыг бид танд дэлгэх болно. Мөн зураач М.Эрдэнэбаярынх бол монголын хамгийн сонирхолтой урлагийн гэр бүлийн нэг юм. Түүний гэргий Ж.Мөнхцэцэг, хүү Э.Жанцанхорол нарын урлагийг харж буй өнцөг, хийж буй бүтээлүүд маш өвөрмөц байдаг. Аль, алиных нь бүтээлийг хүн хараад хялбархан ойлгохгүй бөгөөд "Энэ зураг юу илэрхийлэхийг хүсэв", "Яагаад ийм байгаа юм бэ", "Яах гэж ингэж хийв" гэх зэрэг олон анхдагч асуултыг хүн өөртөө тавих хэрэгтэй. Хэрэв зураачдын зүгээс бидэнд утгыг тайлах сэжүүр болгож өгсөн нэр, бэлгэдэлт өнгө, дүрслэл зэргийн аль нэгээс барьж аваад ургуулан бодох юм бол харагдаж байгаагаасаа илүү тодорхой утга агуулгатай гэдгийг нь харж болно.
-
Таны бүтээлийн гол дүрслэл болох адуу бол монгол гэдгийг таних маш уламжлалт зүйл. Тэгэхээр таны бүтээлүүдийг орчин үеийн, шинэ болгодог зүйл нь юу юм бэ?
Миний хувьд үүнийг адуу биш урлаг, соёл гэж хардаг. Жишээ нь монголын урлагт адуу бол сэдвийг илэрхийлэх нэг том өдөөгч, үндэслэл (motive) юм. Түүнээс биш миний зурганд морины шинж байхгүй. Би зөвхөн хэлбэрийг нь гол болгож, өөрөө орчин үеийн урлагийг юу гэж үзэж байгаагаа илэрхийлж байгаа юм. Ер нь бол өчигдрийн Эрдэнэбаяр өнөөдрийн Эрдэнэбаяр биш. Хорь, гучин жил гэдэг маш урт хугацаа учраас хүнд өөрчлөгдөх зүйл олон гарна. Миний 1990-ээд оноос хойш хийж буй "Хотын морьд" цувралуудад манай нийгэмд болж буй үйл явдлууд туссан. Хүмүүс өнөөдөр хотод маш их бөөгнөрч, дэлхий хаа сайгүй даяаршиж байна. Хот хүнийг эс хүссэн ч янз бүрийн хууль дүрмээр хайрцагладаг. Би тийм хэлбэрүүдийг сүүлийн үед үзүүлж байгаа.
Тэгвэл орчин үеийн урлагийг юу гэж үзэж байгааг үгээр илэрхийлэх боломжтой юу?
Зураг гэдэг өөрөө орчин үеийн урлаг. Ялангуяа уран зураг бол суурин соёлын зүйл. Ямар ч уран бүтээлч амьдарч байгаа цаг үеэ өөрийнхөө бүтээлд тусгаж үлдээхийг эрмэлздэг. Тэгэхээр энэ зурганд бид нар өөрсдөө л тусч байгаа хэрэг. Энэ бол өөрөө их баялаг зүйл бөгөөд маш хувийн шинж чанартай.
Таны сүүлийн үзэсгэлэнгээс зарим нэг өнгөний шилжилт ажиглагдлаа. Сүүлийн үед хар өнгийг чухалчилж байгаа бололтой. Ер нь энэ өөрчлөлтүүд цаанаа ямар сэдэлтэй юм бол?
Нэгээхэн үед надад Буддизмын нөлөө их байсан учраас би улаан, ногоон өнгөөр зурдаг байсан. Тийм хурц, цэвэр өнгийг зохицуулах нь хэцүү байдаг л даа. Өнөөдөр техник, технологийн хөгжлийг дагаад юмс их товч болж байна. Тиймээс би арай хураангуй хар өнгийг сонгож, энэ цаг үеэ дүрсэлж байгаа. Ажиглъя гэсэн хүнд санаа нь харагдах байх аа.
Зургийн нэр санааг үзэгч рүү хөтлөх ёстой байдаг гэж та хэлсэн. Нэрийг та хэр бодож өгдөг вэ эсвэл шууд оноож өгдөг үү? Зургаа зурж байгаа импровазациас гарч ирдэг үү?
Индианууд шиг үү? (инээв). Тийм зүйл бий. Зарим нэг ёгт утгатай зурган дээр бол нэрийг илүү их бодож өгөх хэрэгтэй. Яагаад би энэ хувхай эмээлээр хийсэн бүтээлээ "Орхигдсон" гэж нэрлэх болов? Эмээл бол эрх мэдлийн бэлгэдэл болдог. Тэгвэл бид өнөөдөр салбар бүрт эрх мэдэл, сандал ширээний төлөө дэндүү муухай улайран тэмцэж, манай улс орны байдал энэ хөсрий хаясан эмээл шиг болсон байна. Ийм утга агуулал цаана нь байгаа гэдгийг хөтлөх тайлал маягийн зүйл нэр болж өгдөг. Хэдийгээр уран бүтээлч хүн ямар нэг зүйлийг дүрсэлж үзүүлдэг ч хариултыг үзэгч хүнд өөрт нь үлдээдэг.
Та ер нь өөрийгөө хэзээ зураач болно гэдгийг мэдэрсэн бэ? Зураач болно гэсэн шийдвэрийг гаргаж байсан уу?
Маш багадаа. Ер нь ямар ч уран бүтээлчийн хийхийг хүсч байгаа зүйл багад нь илэрсэн байдаг. Би бүр хүүхэд байхдаа л Босхын зургийг үзэж байснаа их санадаг. Босхын зургаар сэтгүүлээр ханаа өнгөлчихсөн зуслангийн байрандаа тэр нэг л аймар, хачин дүрслэлүүдтэй зургийг хараад хэвтдэг байлаа. Өндгөн дотор хүн орчихсон ч байх шиг. Тийм ердийн биш зүүдний ч юм шиг.
Улаанбаатарт өнгөрсөн 2016 онд зургаан галерей хаагдсан бол оронд нь зургаан галерей нээгдсэн байна. Таныхаар галерейн куратор мэргэжлийн бөгөөд сайн байна гэдгийг юугаар нь шинжиж таних вэ ?
Би саяхан Шанхайн Биенналийг үзсэн. Жанцаа (хүүгээ хэлж байна) тэнд Swatch брэндийн зүгээс зохион байгуулсан арт резидэнсэд гурван сар болсны дараа энэ Биенналь зохион байгуулагдсан юм. Шинээр гарч ирж байгаа таван залуу кураторын сонголтоор дэглэсэн тэр үзэсгэлэн надад маш өвөрмөц санагдсан. Жишээ нь орон зайны хувьд хэдэн см-ээс эхлээд 3000 м2 талбайг хамарсан дэндүү нүсэр ганц бүтээл харсан. Манай IV цахилгаан станц шиг хотын төвд байсан хуучин том үйлдвэрийг зогсоогоод урлагийн чиглэлээр ажиллуулж байна. Энэ үзэсгэлэн кураторуудад маш том боломж олгосон. Шанхайд дэлхийн олон орноос цугларсан уран бүтээлчид гурван сарын хугацаанд хийсэн ажлыг тэр таван куратор хүмүүст таниулах гэж маш ул суурьтай судалгаа хийж, их ч юм бичиж байж Бьеннальд оруулсан байна. Урлаг хөгжихөд уран бүтээлчээс гадна мэргэжлийн судлаач байж шинэ бүтээлийг хүнд хүргэн, хөрөнгөтэй хүнтэй холбож өгч байж менежмент нь давхар хөгждөг.
Та 2010 онд гарсан "Төсөөллөөс бүтээл хүртэл" үзэсгэлэнд өөрөө куратороор ажилласан байна. Ингэхдээ гол баримталсан зүйл юу байсан бэ?
Олон жил орчин үеийн хэв маягийг баримтлаад уран бүтээлч байх хугацаанд надад урлагийн талаар нэг ойлголт суучихсан байгаа. Түүгээрээ би хүмүүсийн бүтээлийг харахад "За энэ бол урлаг хийх гээд байна. Би бол үүнийг урлаг гэнэ. За энэ хүн мөнгө бодоод байна. Энэ зураг нэр хөөгөөд байна" гэдэг нь бүгд ойлгомжтой байдаг. Үүний мэдэхэд зураачийг нь таних ч шаардлага байхгүй. Харин намайг гадаадад явж байхад "Танай монголд контемпорари урлаг хэр хөгжсөн бэ" гэж хүмүүс их асуудаг байсан. Бидэнд үзүүлчих вебсайт ч алга болохоор би урлаг тал руу сэтгэл зүрхээ өгсөн залуучуудыг сонгоод тэр үзэсгэлэнг хийсэн. Үзэсгэлэнд Ж.Мөнхцэцэг бид хоёроос гадна Нандин-Эрдэнэ, Дорждэрэм, Баасанжав, Номин, Үүрийнтуяа, Бадрал зэрэг уран бүтээлчид оролцсон.
Босхын зургуудыг үзэхээр зүүд шиг санагдаж, Кафкаг уншиж байгаа юм шиг болдог гэлээ. Таны дуртай зохиолчид хэн бэ?
Борхес, Кафка, Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс, Г.Г.Маркес, Орхан Памук болон япон богино өгүүллэгүүд унших их дуртай. Кафка, Маркес нарын номууд яг л Босхын зураг шиг өөрийнхөө ард түмний аль хачин юмыг илэрхийлж гаргадаг. Тэд "Миний ард түмэн" гээд гайхуулж, магтаад бичихгүй хэрнээ хүний сайхан, муухай чанарыг зэрэгцүүлж тавьсан, үлгэр шиг зүйл өгүүлдэг. Урлаг бол үнэн, худлын зааг гэж үг байдаг шүү дээ. Би яг тийм ном унших дуртай.
Киноны хувьд?
Зураач бидний амьдрал бичдэгтэй яг адилхан. Зураг намайг хангалттай сордог. Хэрвээ би бүх юм аа зориулахгүй бол ямар ч үр дүн гарахгүй.
Тэгэхээр та эрч хүчээ эргээгээд юугаар нөхдөг вэ?
Намайг хүрээлж буй байгаль эрч хүчийг минь хангалттай дүүргэж өгдөг. Мөн гадагшаа янз бүрийн үзэсгэлэн үзэхэд нүд их нээгддэг. Өөрсдийгөө ямар өчүүхэн юм бэ гэдгийг хардаг.
Үзэсгэлэнгүүдээс ажиглагддаг өөр ямар нийтлэг зүйл байдаг вэ?
Ер нь бид хоёр Азийн олон орноор явлаа. Японд гэхэд улсын музей нь тийм ч онц биш харин хувийн галерей нь их гойд бүтээлүүд цуглуулсан харагддаг. Хувийн музейн эзэд солигдоод байдаггүй учраас тэдний таашаалаар янз бүрийн бүтээл цуглардаг байх л даа. Яг тухайн орныхоо хамгийн гол хүмүүсийн бүтээл нэг дор ирсэн байдаг.
Монголд тэгж чадсан цуглуулагч хэр олон байна вэ?
Манайд олон зүйл шинээр эхэлж байна. Сая л зураг гэдгийг бид арай өөрөөр харлаа. Хүмүүсийн ахуй амьдрал сайжирч, байшингийн хана ихсээд ирэхээр сонирхол нэмэгдэж эхэлж байгаа.
Цуглуулагч болоход, зураг сонгоход баримтлах хэрэгтэй зүйл гэж байх уу?
Насанд хүрсэн нэг сая монгол хүнээс хэд нь зураач, хэд нь цуглуулагч байх вэ гээд шигшээд үзэх юм бол жинхэнэ уран бүтээлчийн шалгарал үнэхээр цөөн тоогоор яригдана. Цуглуулагч хүн авч байгаа зүйлээрээ өөрийгөө, оюун санаагаа, таашаалаа харуулж байдаг. Тиймээс ямар ч байж болно. Юу ч анхаарах хэрэггүй. Тэр хүн өөрийнхөө мэдрэмжийг дагах хэрэгтэй.
Жишээ нь зарим хүн зөвхөн байгалийн зурганд дуртай, зарим нь зөвхөн алдар нэртэй хүний зургийг цуглуулдаг. Яагаад гэвэл өөрөө сайн мэдэхгүй учраас. Зарим нь хожим мөнгө болно гэсэн бизнес сэтгэлгээгээр хандаж байна. Зарим нь надад таалагдаж байна, үгүй гээд өөрийгөө сонсож байгаад сонгодог.
Зурганд үнэ тохирох их хэцүү зүйл шиг харагддаг. Урлагийн үнэлэмж өнөөдөр ер нь хэр өөрчлөгдөж байна вэ?
Ер нь үнэ хэзээ ч төгс байдаггүй. Хэт үнэтэй байх ч сайн зүйл биш. Хэтэрхий хямдхан байх ч сайн биш. Энэ бол нэг талдаа бараг зураачид хамаагүй зүйл юм. Энэ өөрөө менежментийн том зүйл шүү дээ. Манайд тэр нь хөгжөөгүй учраас өнөөдөр өөрөө үнээ хэлэх зайлшгүй шаардлага гардаг. Биднээс өөр газар бол үнэхээр авьяастай бол ямар ч зураач аль хэдийнэ нэг хүний, нэг галерейн харьяанд оччихсон, тэр куратор зураачийн өмнөөс бүхнийг ярина, ямар менежмент хийх вэ гэдгээ шийддэг.
Таныг урамшуулдаг, сэдэлжүүлдэг зүйлс ихэвчлэн юу байдаг вэ?
Ер нь янз бүрдээ. Хүмүүс шал хэрэггүй гэж хардаг зүйлийг том урлаг болгож байгаа зүйлс надад маш их таалагддаг. Тэдгээр зүйлийг урлаг болгон харж чадаж байгаа хүн, үүнийг урлаг гэж хүлээн зөвшөөрч чадаж байгаа куратор нь ямар мундаг юм бэ? Гэтэл жирийн ард түмэнд тэр зүйл огт урлаг гэж харагдахгүй байна. Гоо сайхны ойлголт гэдэг ер нь хоорондоо их өөр шүү дээ. Жишээ нь урлагийн талын мэдлэггүй хүмүүс урлагийг "гоё" зүйл гэж хүлээж авдаг. Гэтэл урлаг бол гоё зүйл биш. Урлаг ердөөсөө сэтгэлийн эмзэглэлүүд шүү дээ. Түүнд сайхан, муухай бүх юм байдаг. Угаасаа хүний амьдралын бүх зүйл урлаг бөгөөд түүнийг хүлээн зөвшөөрүүлж байгаа хэлбэрүүд л байдаг.
Энэ яриаг сонсож байхад таны хаягдал дугуйгаар хийсэн "Хандгай" баримлыг саналаа. Тэр баримлыг бүтээх санаа хэзээ яаж төрсөн бэ? Эсвэл ямар нэг хамтын ажиллагаа байсан уу?
Азийн сан, Монголын Урлагийн Зөвлөлтэй хамтарч багахан хэмжээний өртгөөр урлаг, жирийн хүмүүс хоёрыг ойртуулах, урлагийг юугаар ч хийж болдог юм гэдгийг үзүүлэх төсөл санаачилсан юм. Тэр санаа нь надад таалагдсан. Сонгож авсан газар нь Хандгайт гэсэн нэртэй Долоон буудлын гудамж бөгөөд яг хажууханд нь дугуй засварын газар байсан болохоор би хаягдал дугуйгаар хандгай хийсэн л дээ.
Утга, дүрслэлийн их гоё нэгдэл харагдсан. Магадгүй та удаан хийгээгүй байх. Харин их удаж байж гаргасан бүтээл юу байна вэ?
Энэ баримлуудыг анх хийснээс хойш 10 жилийн дараа дахин хийж байна. Уг нь бол миний хийдэг нөгөө л нэг дүрс. Магадгүй би үүнийг 10-20 жилийн өмнө хийж болох л байсан. Заримдаа би өөрийгөө ямар удаан юм бэ гэж боддог.
Бүтээл болгон өөрийн төрөх цагтай гэдэг үгэнд та итгэдэг үү?
Тийм, тэгж байж л бүтээл гарч ирдэг. Зарим модон баримал цагийн эрхээр хагарч, цуурдаг. Хүмүүс "Хайран юм" гэж хэлэхэд нь би харин бүтээлд өөрийн гэсэн амьдрал бий гэж боддог. Тэгэхдээ баримал хийхэд сэтгэл зүйн, эдийн засгийн янз бүрийн хөшүүрэг хэрэгтэй. Ядаж л монголд хүрэл цутгуур хийхгүй байгаа тул гадаадад очиж хийх болох юм.
Таны морьд нэг их хөдөлгөөнгүй, илүү тогтвортой байгаа харагддаг.
Зогсох ч нэг хөдөлгөөн.
Үүн дээр би сониучирхаж асуух гэсэн нь морь зогсоогоороо унтдаг гэдэг. Морь бас зүүдэлдэг гэлцдэг. Та энэ талаар адуу сонирхдог хүмүүстэй ярилцаж байв уу? Тэд ер нь юу зүүдэлдэг бол оо?
Үгүй яах вэ, олон жил бүтээл хийж байна. Дээр нь мориор дагнаж ажиллаж байгаагийн хувьд бүх л зүйлийг судлаад явж байдаг л даа. Морь бол их богинохон унтдаг, үүрээр л жаахан дуг хийдэг. Тэгээд ямар сайндаа "Адуу мэт орой унт, шувуу мэт эрт сэр" гэсэн хэлц үг гарсан байх вэ? Адуу зүүдэлдэг эсэхийг бид мэдэхгүй ч уран зохиолд бол хөгшин морины зүүдийг өгүүлсэн жишээ олон байдаг шүү дээ. Бага залуу, уралдаж явсан цагаа зүүдлээд зогсож байна гэж аман зохиолд их гардаг. Ингэж ч ярих дуртай манай ард түмэн. Настай хүн ч өтлөхөөрөө ойрхны явдлаа мартсан байв ч бага залуу явсан үеэ илүү тод санадаг гэдэг. Монголчуудын амьтныг хүнчлэх соёл гэж бас бий шүү дээ.
Монгол морины тухай хамгийн сэтгэл ямар хөдөлгөм сэдвүүд байдаг вэ?
Миний харж байгаагаар монгол морь ер нь Евро-Азид гарсан бүх дайнд оролцсон. Хамгийн сүүлд Солонгосын дайнд орсон байдаг. Монгол морины хамгийн гайхамшигтай тал бол ямар ч арчилгаагүй, амиа өөрөө аргацаадаг амьтан. Хэрвээ хүн төөрчих юм бол жолоогоо сул тавихад морь ямар ч байсан айл юм уу худгийн бараа харуулна. Монголчууд Юань гүрний үед Хойд мөсөн далайн наагуур амьдардаг ойн иргэдээс татвар авдаг байж л дээ. Хэт хол газар учраас монголчууд тийш очихдоо унагатай гүүний төлийг нь үгүй хийгээд эхийг нь хөтлөөд явчихдаг байж. Ангийн арьсны татвараа цуглуулахаар хөвч, тайгаар хэрэн хэсчихээд эргээд харих болоход өнөөх гүүг сул тавиад, араас нь дагаж явсаар хөдөлсөн газраа ирдэг байсан гэдэг. Адуу бол гайхалтай ой санамжтай, гайхалтай сэтгэлтэй амьтан. Урин цаг болохоор нутаг руугаа гүйдэг сэтгэл хүн, морь хоёрт л байдаг.
Та Сүхбаатарынх. Танай нутаг яалт ч үгүй хааны дархан сүрэг цуглуулсан, алдартай олон адуутай газар. Энэ нь танд ямар нэг байдлаар нөлөөлсөн үү?
Ер нь бол адууны сайн нь тэр зүгт бий. Халхын хурд дөрөвхөн суманд бий гэж өгүүлсэн Дэндэв гэдэг хүний их сайхан ярилцлагаас уншсан. Тэрээр Сүхбаатарын Мөнххаан, Дархан хаан, Хэнтийн Галшар гэсэн газруудыг нэрлэсэн байдаг. Ер нь яах вэ би явцуурч ганцхан адуу гэсэн дүрслэл барьж байгаа нь нэг л хэлбэр. Гэвч миний зурдаг адуу яг жинхэнэ морь биш.
Та зураач болох хүн багаасаа л зурдаг гэж хэлсэн. Та тэгвэл хүүгээ зураач болно гэсэн хүлээлттэй байсан уу?
Манай хүү хэлд ороогүй, аав, ээж гээд хоёр гуравхан үг шулганадаг байхдаа бид хоёрын зургийг ялгадаг байсан. Ерөнхийдөө хоёр, гурван настайгаасаа зураад эхэлсэн. Нохой зурсан ч мээмтэй зурна. Яг л тийм хүүхдийн сэтгэлгээтэй. Би тухайн үед "Хүүхдийн ертөнц" гэсэн зургийн тэмцээнд нэг удаа оруулсан. Тэгээд л дахиж тэмцээнд оруулаагүй. Тэмцээн бол хүүхдийг эвдэнэ. Шагнал, нэр хүнд гэдэг бол хүүхдийг гэлтгүй том хүнийг эвддэг.
Хүүхдийн унаган авьяасыг өөрөөр нь хөгжүүлэхийн тулд яах хэрэгтэй гэж та боддог вэ?
Ээж аав нь өөрөө мэддэг байх хэрэгтэй. Юм болгонд ороод түрүүлээд байдаг "амьтан" болчихвол дараа нь өөрөө цохилтонд ордог байхгүй юу. Жишээ нь би үүнийг өөрийнхөө амьдрал дээр, урлагийн сургуульд байхдаа мэдэрсэн. Баахан тэмцээнд орсон хүүхдүүд орж ирээд л. Гэтэл хүний амьдрал өдөр бүр тэр өндөр үнэлэгдсэн шиг ээ байдаггүй. Ийм цаг ирэхэд сэтгэл зүй нь даадаггүй, хүн унахдаа их хол унадагийг би хараад, "Ингэж болохгүй юм байна" гэж бодсон. Хэрэв хүн хийж чадах л бол багадаа яаж ч тодроогүй байлаа гэсэн хэзээ хойно нь задарч болно. Энэ бол ганцхан манай урлагийн салбарт ч биш бүх зүйлд байдаг.
Ер нь та хүүгээ зургийн талаас нь чиглүүлдэг байсан уу?
Маш сайн зурдагийг нь бол би мэднэ. Хэн ч зааж өгөхгүйгээр. Хүмүүс бодохдоо өөрсдөө зураач нар учраас ингэж зур гэж зааж өгсөн гэж бодож байж магадгүй. Ямар сайндаа бид монголд сургуульд оруулалгүй шууд гадагшаа явуулсан. Сургуулийг зөв сонгохгүй бол аюултай зүйл. Хүнийг нэг хэвийн болгож, ямар багшийн анги төгссөн бэ гэдэг нь харагдаад байдаг. Хувь хүн нь өөрөө илрэхгүй, насаараа багш нарынхаа цутгасан хэвээр явбал яах вэ?
Урлаг бол оргилсон, агшин зуурын гайхамшигт сэтгэлийн догдол юм
Хүүхдээрээ сэтгэлээр зурах гэж хэлснийг тодруулж нэг зүйл асууя. Өнгөрсөн хавар Дали, Пикассо хоёрын үзэсгэлэн Занабазарын музейд гарахад нэгэн куратор, "Пикассо 65 нас хүрснийхээ дараа хүүхэд мэт зурахыг эрмэлзсэн. Тэр бусдаас ялгарах гэж, олон төрлөөр зурсны эцэст хамгийн сүүлд нь хүний ухамсраас ангид зүйл хүүхдэд л байдаг гэж үзсэн" гэж ярьж байсан. Тэгвэл нийгмээс ямар нэгэн хамааралгүй, бусдад автаагүй бүтээл гаргах боломж ер нь байдаг болов уу?
Би бол бага залуугаасаа урлагт зүрх сэтгэлээ өгсөн учраас ямар ч улс төр сонирхдоггүй. Урлаг гэдэг өөрөө бас л нэг нам шиг хүнийг өөртөө хураадаг зүйл. Саяны чиний ярьж буй Пикассогийн хувьд тийм байгаагүй. Пикассо бол коммунист байсан бөгөөд тэр үүнийгээ карьер хийх хэрэгсэл болгосон шүү дээ. Өнөөдөр Пикассогийн намтрыг уншихад зарим хүний дургүй нь хүрнэ. Хувь хүний чанар, нийгэмд оршин тогтносон карьерын түүхээс нь болоод тэр. Яаж энэ хүн ингэж жүжиглээд байв аа гэж бодогдох байх.
Тэр өрсөлдөөнд Модиглиани зэрэг нэр алдар хөөгөөгүй хүмүүс нь илүү богино амьдарч дууссан байх шиг харагддаг.
Тийм Модиглиани, Эгон Шилле зэрэг хүмүүс бол 28 насандаа гайхамшигтай бүтээлээ хийгээд "дуусчихсан". Тэгэхээр уран бүтээлч хүн ямар ч байж болно. Заримдаа нийгэм уран бүтээлчийг өөрөөс нь илүү үнэтэй болгож, өндөрт гаргачихдаг. Пикассо, Дали хоёрт бол цагаач оросуудын нөлөө маш их байсан.
Далигийн эхнэр Гала шиг хүмүүс үү?
Тэр айхавтар орос эмэгтэйчүүд зураачдыг их шахдаг. Европт ч баян оросууд их байсан бөгөөд тухайн үеийн францын уран бүтээлчдийн ерөнхий хандлага тийм өрсөлдөөнтэй байж. Америкийн баячууд ирж тэдний бүтээлийн үнийг улам өсгөнө. Энэ дотор Пикассогийн коммунист төрх түүнийг бусдаас онцгой болгож, ялгадаг байсан. Тиймэрхүү нэр, ашигтай холилдсон хүмүүс их. Гайхамшигтай амьдарсан хүмүүс ч байна.
Жишээ нь та хэнийг нэрлэх вэ?
Эгон Шилле гээд Австри зураач 28-хан насалсан. Сексийг мэдрэгдтэл зурсан байдаг. Гэр бүл гээд их гоё зураг нь бий. Тэр бол ямар ч изм-д орохгүй. Ерөөсөө л өөрөө өөртөө үнэнч. Урлаг бол оргилсон, агшин зуурын гайхамшигт сэтгэлийн догдол юм гэдэг нь түүний бүтээлээс харагддаг.
Монголд тийм хүмүүс олон уу?
Тийм хүмүүс бий шүү дээ. Жишээ нь Г.Занабазарын бүтээл гайхамшигтай. Азиуд хүчирхэгжсэний ачаар өнөөдөр хамгийн өндөр үнэ хүрч байгаа уран бүтээлч бол Г.Занабазар байна. Хоёр жилийн өмнө Францад түүний бүтээсэн бурхан 3-4 сая доллар хүрсэн. Өнгөрсөн жил хятадууд бас аягүй өндөр үнэ өглөө. Одоо байгаа Г.Занабазарын музейн барилгын өртгөөс өндөр үнээр нэг бурхан нь зарагдаж байна. Гэтэл Г.Занабазарын бүтээл манайд арваад бий. Олигтой байрлуулчихсан ч юм байхгүй.
Орчин үед, одоо бүтээлээ хийж байгаа хүмүүсийг нэрлэхээс та цэрвээд байх шиг?
Ер нь бол нэрлэж болно. Гэвч хүн дотроосоо харж дүгнэснээс илүүтэй цаг хугацаа илүү тодорхойлдог шүү дээ. Манайд уран бүтээлдээ үнэнч байсан хүмүүс зөндөө бий. Ж.Болд графикийн маш сайн зураач байсан. Г.Соосой гэж сайхан зураач байлаа. Социалимзын үед амьдарч байсан тэр хүнд янз бүрийн гавъяа шагнал ч байхгүй. Тэгэхдээ тэр Соосойдаа үнэнч байсан. Унгарт дэлгүүрийн үзмэр чимэглэх сургалтанд зургаан сар суухдаа л европын урлагтай танилцаж, их этгээд сонин зүйлс хийдэг байсан. Манай багш Пүрэвсүх гэж зураач бас бий. Маш сайн түүх судлаач. Тэр нь өөрийн хийж буй урлагт нь маш сайн буудаг. Ард түмний мэдэхээр бол "Мандухай сэцэн хатан", "Мөнх тэнгэрийн хүчин дор" киноны зураач л даа. Бид чинь богтог малгайгаа ч мэдэхгүй байхад манай багш хамгийн эхлээд л үүнийг гаргаж ирж байсан судлаач даа. Жишээ нь тэрээр, Оросын Петр хааны зөвлөх, Цагаан тэнгисийн сувгийг хийсэн Михайль Сердиков гэдэг алдартай хүн монгол байсан гэдгийг судлаж гаргасан байдаг. XVII зуунд зурагдсан Петр хааны шадруудын хөргүүд байдаг. Тэдний дотор ганцхан монгол хүн байсан байгаа юм. Судлаад үзтэл Михайл Сердиков гэдэг худалдаачин Сэлэнгээс арван рублиэр нэг хүүг авч, сэргэлэн хүүхэд болохоор нь сургуульд оруулж, инженер болсон нь Ленинградыг барихад асар их хувь нэмрээ оруулсан инженер хүн болсон байж.
Та анх морь зурсан нь "Чингисийн эр хоёр загал тууж"-тай холбоотой гэж хэллээ. Энэ бол хоёр морины тухай ч биш нэг дор байж чаддаггүй хоёр хүн, хоёр сэтгэлийн тухай гэж.
Тийм ээ. Би анхнаасаа ч морь зурдаг хүн байгаагүй. Оюунтүлхүүрт гардаг "Чингисийн эр хоёр загал тууж"-д нэг нь эзэн хаанаа, эх нутгаа гээд байтал нөгөөх нь эрх чөлөө гээд дураар зоргоороо, алдар нэртэй явахыг хүсдэг. Энэ бол монголчуудын эртнээс өнөөг хүртэлх түүхэнд огт арилахгүй байгаа зан чанар гэж бодогддог.
Түүхэн үйл явдлууд өнөөгийн бидэнд туршлага болохоос гадна хоёрдугаарт өөртөө итгэх итгэл, нэг ёсны бардамналыг бий болгодог.
Яг тийм.
Бид өнгөрсөн түүхээсээ авах ямар чухал зүйл байна вэ? Зарим хүмүүс эмээл гэхэд хүн суух аргагүй алтан, мөнгөн баавартайгаар хийлгээд гэртээ тавьсан байдаг. Үүнийгээ үндэсний уламжлал, миний бардамнал гэж ярих нь бий. Гэтэл бас тан шиг уран бүтээлээрээ илэрхийлээд явж байгаа ч хүмүүс байдаг.
Хүмүүс бараг морь унахаа болилоо. Тэгмэгц эмээл нь хүн суудаггүй, гоёлын тавиурт тохоотой байдаг зүйл болж. Хэзээ эмээл тийм том шүр, чимэглэлтэй байлаа. Би сүүлд гарсан тэдгээр сандал шиг эмээлийг хараад "Энэ эмээлээр Зүүн хүрээнээс Баруун хүрээ л орно" гэж хэлдэг. Түүнээс ийм эмээлээр Азиас Европ бол хэзээ ч орохгүй. Эртний эмээл маш уужим суудалтай байдаг. Түүхээс бардамнал гэхээс илүү сургамж л авах хэрэгтэй. Тэгэхдээ бид сургамж авдаггүй. Манай түүх бол дан эмгэнэл шүү дээ.
Тэмцэлдээний үр дүн.
Сальвадор Далигийн өөрийгөө идэж байгаа хүний зураг байдаг шүү дээ. Манай түүх чинь ердөө л тэр.
Алтан ордын улс, Цагаадай улсын түүхийг уншихаар бүр шүүрс алдмаар шүү.
Ганц Алтан ордын түүх ч биш. Бидний өнөөдөр хүрсэн түүх ердөө өөрөө, өөрийгөө идсэн зүйл байдаг. Ах дүүс, анд нөхөд үргэлж хоорондоо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлддэг.
Таны ярианаас түүхээ судалсан байдал, нөгөө талаар монгол гэж хий бардамнахгүй байх хандлага ажиглагдаж байна. Энэ хоёрын нийлбэрт Монгол хүн гэдэг нэг ийм л шинжтэй хүн юм гэж гарсан таны өөрийн дүгнэлт байдаг уу?
Лав л их бахархаад байх хүмүүс биш. Худал их онгирно. Юманд их өнгөцхөн ханддаг хүмүүс шүү дээ. Түүхээс харахад бидний бахархалт үе их жаахан, зурвас үед тохиожээ.
Үүний шалтгаан нь хоорондоо ярилцаж, нэгдэж чаддаггүйгээс болдог юм болов уу?
Яг тийм. Асуудлыг дандаа зэвсгээр шийднэ. Эгцэлж бие, биенээ харж байгаад ярьж чаддаггүй.
Бид орчин үед энэ байдлыг өөрчлөх боломжтой болов уу?
Ген гэдэг айхавтар зүйлд байгаа мэдээлэл арилахгүй шүү дээ. Мэдээж бүгд үүнийгээ мэддэг байвал жаахан хазаар тавих байх л даа. Маш хүчтэй чанга удирдагч байснаар зохицуулж байж дээ гэж би ойлгодог.
Монголын насанд хүрсэн, эдийн засгийн идэвхтэй амьдралтай 1,3 сая хүн хоорондоо учраа олж, ярилцаж чаддаг байвал гэж бодогддог. Эрэгтэй, эмэгтэйгээр нь хуваагаад үзвэл бүр ч цөөн хүн ойлголцох болдог нь бүр асуудлыг шийдэх нэг давуу тал ч юм шиг.
Харин тийм. Францууд Оросуудад "Та бүхний 1917 онд хийсэн Октябрын хувьсгалыг бид ширээний ард дарс ууж байгаад шийдчихсэн юм" гэж хэлсэн гэдэг. Н.С.Гумилев бас, "Оросууд Монголын эр зоригийг нь ч, эдгэшгүй "өвчин"-ийг нь авсан гэж хэлсэн байдаг. Нөгөө хүчээр бүхнийг шийдэх гэдэг занг хэлж байгаа юм.
Ер нь би анзаарч байхад Түвдүүд, Хятадууд гээд хаа сайгүй хүмүүс их хөгжилтэйгээр яриад байдаг. Ярьсан сэдвээ уран бүтээл болгочихно. Сонсоход маазарч байгаа юм шиг, бие биенээ хэтрүүлж, явуулаад байгаа юм шиг хэрнээ тэр цаанаа янз бүрийн асуудлуудаа гаргаж тавина. Тэгэхээр энэ дэлхий нийт урлаг, хүмүүсийн ярилцах чадвар хөгжим юм бол олон зүйл өөрчлөгддөг гэдгийг мэддэг. Тийм ч учраас газар, газар дэлхийн өөр улс орнуудаас ирсэн уран бүтээлчдийг олон сараар байрлуулах резидэнс хотхонууд ажиллаж, тэд ч нэг дор цуглараад янз бүрийн бүтээл хийж байна.
Та жишээ нь бидэнд өнөөдөр хамгийн тулгамдсан утааны талаар ямар нэг зүйл хийсэн үү?
Миний хувьд энэ сэдвээр хийсэн зүйл байхгүй. Тэгэхдээ 2009 онд Монголын Урлагийн Зөвлөлөөс зохион байгуулсан "Тархин дахь утаа" үзэсгэлэнд Ж.Мөнхцэцэг маань Батзориг, Баярцэцэг гээд уран бүтээлчидтай хамтарч оролцохдоо нэг баримал хийсэн. Тэр бүтээл төрийн ордонд дөрвөн ч удаа очсон. Харин цаг хугацаа өнгөрсөн ч асуудал шийдэгдээгүй.
Бид асуудлыг нэг л ултай тусгаж авахгүй байна л даа.
Уран бүтээлч хүн илэрхийллээ. Түүнээс цааш бид яах вэ? Яаж ч чадахгүй шүү дээ.
Та цаашдаа дан морь зурсаар байх болов уу. Эсвэл таны дүрслэл өөрчлөгдөх үү?
Би өдөр болгон өөрчлөгддөг. Одоохондоо лав мориноос уйдаагүй байна. Энүүгээр би өөрийнхөө санааг илэрхийлж болж л байна. Уран бүтээлч хүн өөрийн барьсан нэг зүйлдээ үнэнч байх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол "дүрсгүй хүүхэд" гэдэг шиг хүн тодорхойлоод хэлье гэхээр ямар нь ч санагддаггүй хүн болчихно. Ийм зүйл зурвал хүн сонирхоод, худалдаж аваад байна гэж цаг, цагаар өөр зүйл хийсээр дуусч байгаа хүмүүс зөндөө л байдаг.
Саяхан утга зохиол судлаач С.Энхбаяр "Хүнд ямар ч урлагийг ойлгоход тодорхой хэмжээний мэдлэг, ойлгох гэсэн чармайлт хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол өндөр түвшний урлагийн бүтээл ойлгогдохгүй үлдчихдэг" гэсэн агуулгатай ном гаргасан. Та товчхондоо үүнийг хэлж байна уу?
Хүн их юм үзэх хэрэгтэй. Бид ч гэсэн социализмын тогоон дотроос гараад, гадны үзэсгэлэн үзээд ойлгодоггүй байсан. "Яагаад", "Яах гэж" гэсэн асуулт өөртөө их тавьсан. Энэ "Урлаг мөн гэж үү" хэмээн гайхаж, "Яагаад үүнийг урлаг гэж судлаачид, кураторууд хүлээн зөвшөөрч байна вэ? Тэгвэл бидний энэ хийгээд байгаа чинь юу юм бэ" гэх зэрэг түмэн асуулт гарсан.
Хариуг нь олоход хэр хугацаа орсон бэ?
Эхлээд мэдээж гайхаж, эргэлзээнд орсон. Цаашдаа бага, багаар цэгнэж байтал "Ингэхээс өөр аргагүй юм байна" гээд утга нь тодорсон.