Г.Аюурзана: Миний ном түүнд л амттай уншигдахгүй бол бусад хүн хэзээ ч олж үзэх ёсгүй

Та бидний цаг үеэс 100 гаруй жилийн өмнө Монголд хүмүүс хэрхэн амьдарч байсныг урнаар өгүүлсэн нэгэн шинэ номыг зохиолч, яруу найрагч Г.Аюурзана саяхан хэвлүүллээ. Уламжлал ёсоор Г.Аюурзанын ном худалдаанд гарсан эхний сардаа эрэлт ихтэй байгаа тул хүмүүс одоо яг ид уншиж буй биз ээ. "Сахиуст хангайн нууц" хэмээх энэхүү шинэхэн роман бол Г.Аюурзанын хэвлүүлж буй 43 дахь ном юм. Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийг 1994 онд төгссөнөөс хойш тэрээр яруу найраг, хүүрнэл зохиол, судлал, орчуулгын төрлөөр тус бүрт нь арав гаруй ном бичиж, Д.Батбаяр, Л.Өлзийтөгс зэрэг маш олон зохиолч, яруу найрагчийн номыг ариутган шүүсэн.

Түүний хамгийн сүүлд бичсэн "Сахиуст хангайн нууц" романд буй "Ерөөс хорвоо гэдэг гагц нарны бус, ухаантай хүмүүсийн л гэрэл гэгээнд байдаг зүйл" хэмээх үгнээс урамшиж Г.Аюурзанатай ярилцлага өрнүүлэхээр асуулт бэлтгэн, өдтэй бичиг илгээсэн ба түүнээс ирүүлсэн хариуг та бүхэнд дэлгэж байна.

"Сахиуст хангайн нууц" романд Сайн ноён хан аймгийн Жонон засгийн хошууны амьдрал, түүх гарах бөгөөд өнөөгийн бидний нүдээр харж дассан өнцөгөөс биш, яг л тэр үед амьдарч байсан хүмүүсийн сэтгэлээс хэлсэн гэлтэй үнэн тодорхой үйл явдлууд гарна. Зохиолын гол дүр болох Ятган хуурч хэмээн алдаршсан Жонон бэйл Пүрэвжавын 1924 оноос өмнөх амьдрал тэр чигтээ бидний одоо мэдэж, санахгүй байгаа нэг зуун жилийн өмнөх түүхийг бүхэлд нь өгүүлж байна. Тиймээс энэхүү шинэхэн зохиолоо хэрхэн бичсэн тухайгаас нь эхлээд асуултаа зэхлээ.

Ярилцлага хүргэхийн өмнө танд тодруулж хэлэхэд Г.Аюурзанын шинэ бүтээл бол залуу цагийн "Дурлалгүй ертөнцийн блюз" (2002), "Амь тавьж буй шувууны далавч" (2006) зэрэг хотожсон ертөнцөөс сэдэвлэсэн, модернист өнгө аястай, сэтгэлгээний дэвшилтэт өнцгөөс бичиж, тогтсон хэм хэмжээг эвдэж, өөрийн гэсэн ертөнцийг урлаж байсан зохиолуудаас нь нэлээн ондоо болсон санагдлаа. Түүгээр ч зогсохгүй "Бөөгийн домог" (2010) романаас эхэлж Г.Аюурзанын туурвилын нэг гол сэдэв болсон тэнгэрлэг, далд ертөнцийн онгод, сахиус хийгээд Буддын гүн ухааны тухай өгүүлсэн романуудаас нь ч нэлээн өөр болжээ. Юу нь өөр вэ гэвэл "Шүгдэн" (2012), "Цагаан, Хар, Улаан" (2014), "Судасны чимээ" зэрэг зохиолууддаа тэрээр язгуур монгол ухааны олон салаа мөчир болсон тууль хайлах, судас барьж хүн анагаах, тэнгэр шүтэх хийгээд бурханы сургаалиар амьдрах зэргийг ямар нэгэн байдлаар орчин үеийн амьдралтай холбож бичиж байсан.
"Бөөгийн домог"-т Буриад, "Шүгдэн"-д Ордос, Хөх нуур, "Хар Цагаан Улаан"-д Ховд, "Судасны чимээ"-нд Өвөр Монголын нутагт орчин цагт Монголчууд хэрхэн амьдарч байгааг тэр тодорхой дүрслэн үзүүлж, тэдний үнэ цэнэ хаана, хэрхэн оршдогийг өгүүлсэн. Харин "Сахиуст хангайн нууц" шинэ романд бол зөвхөн төрсөн нутаг Баянхонгор аймгийн нутагт бүх үйл явдлаа төвлөрүүлжээ.

Өгүүлж буй газар нутаг нь ганц Жонон засгийн хошуу боловч энд хайр сэтгэл, сүсэг бишрэл, төр улс, шашин шүтлэг, хөрш улсууд, хятад, монголчууд гээд ердөөсөө бидний оршин буй ертөнцийн хамгийн чухал бүхнийг нэг дор багтаажээ. Тэгэхдээ аанай л ид шидлэг, уран яруу бичиж, хайр сэтгэл, харуусал ухаарлын үнэн сэтгэлээр өгүүлж, баялаг сантай баримт түүхээр дүүргэсэн нь гайхалтай. Яг л "Тунгалаг Тамир" романаар Ч.Лодойдамба гуай бидний мэдэхгүй тэртээх ХХ зууны эхэн үеийн амьдралыг ямар үнэн бодот бичсэн шиг. Мэдээж Г.Аюурзана учраас илүү мэдрэмтгий, хайр сэтгэлийг адармаатай бичихийн сацуу орчлонгийн хүрдэн дэх хүний амьдралын утга учир бол үйлийн үрээ цэгцэлж, гэгээрэхийн төлөө үргэлж зөв замнах ёстой гэх ухаарлыг өгүүлсэн байгаа.

Ярилцлагын өмнө ийм олон зүйл нуршсанд уншигч танаас хүлцэл өчье. Зохиолч, яруу найрагчдын хийж бүтээсэн зүйл бол дүрслэх урлаг шиг шууд харагддаггүй. Үгээр бичсэн ямар ч бүтээлийг нь бүжиг шиг үйлдлээр үзүүлж, хөгжим шиг сонороор хүргэлгүй, шат дарааллаар нь зураглан хэлэх хэрэгтэй болдог. Тиймдээ ч ном гэдэг уншсан хүнд л нууцаа үзүүлдэг учиртай болов уу. Тэгэхээр утга зохиолын ертөнцөд шимтэж амжаагүй хүмүүс болоод идэр залуучуудад товч мэдээлэл хүргэх зорилгоор энэ бүхнийг дурдлаа.

Таныг шинэхэн номоо хэвлүүлж, уншигч бидэнд дахин нэгэн гайхалтай ертөнцийг нээн үзүүлсэнд баярлалаа. Анх 2000 онд та "Шинэ үеийн номын сан" цувралын эхний яруу найргийн бус номоо гаргаснаас хойш 17 жил өнгөрчээ. Сүүлийн үед та "Гүн паблишинг" гэх нэрийн дор номоо гаргах болсны учир сая хэвлүүлсэн "Сахиуст хангайн нууц" номонд ерөнхийдөө тайлагдах шиг боллоо. Таны зохиолд зөвхөн нутаг ус тань бус өвөг дээдсийн тань амьдрал бүхэлдээ багтсан бололтой. Зохиолд гарч буй үйл явдлуудын хэр олон нь бодот амьдралаас сэдэвлэгдсэн бэ? Зарим хүмүүс уран зохиол гэхээсээ түүхэн бодот үйл явдал гэж хүлээж авч байж магадгүй юм.

Номын эхэнд байгаа "Ханхар-Гүн уулс танаа өргөв" гэсэн үг Хангайн уулсын эртний их өргөмж нэр л дээ. Учир начрыг нь нэг бүрчлэн дурдвал, зарим хэт шинжлэх ухаанч хүмүүс хүлээж авахгүй байж магадгүй тул ингэсхийгээд орхизноё. Гэхдээ анхаарч уншсан хүнд энэ үгийн уг гарал тодорхой болсон байх аа. Номд гарч буй үйл явдлуудын түүхэн сурвалж, нэмж чимсэн зохиомж хоёрын харьцаа ойролцоо. Мэдээж, роман учраас зохиол тал нь давамгай л даа. Миний өвгө дээдсийн амьдрал багтсан гэхээсээ илүү, романы гол баатрын амьдралтай тэд маань шүргэлцсэн зарим нэг тохиолдлоос цухас цухас дурдагдсан гэвэл үнэнд нийцнэ.

Романд Балдан зочи хэмээх ламын чандраар хэдэн Бурхан багшийн дүр бүтээгээд шавь нарт нь түгээсэн тухай нэг өгүүлбэр бий. Тэдгээр дүрийн нэг нь өвөөд минь ирсэн юм билээ. Чандраар үйлдсэн гэх, жигтэйхэн уран нарийн хийцтэй тэр бурхныг би багадаа тоглож байгаад хагалчихсан юм. Мөнгөн гуу нь одоо нэг нагацынд маань бий. Романд гарч буй Осор гүртэн бол миний өвөөгийн нагац ах, Дамдинсүрэн гавж харин эмээгийн минь нагац, ноёны аягач Мөндөн бол миний эмээгийн ээж юм.

"Надаас дэндүү хол хүмүүс дэргэд сууна
Насаар хэдэн зуу ах хүмүүс зэргэлдээ амьдарна" гэж таны шүлгэнд өгүүлж буй зүйл "Шүгдэн", "Бөөгийн домог", "Судасны чимээ", "Сахиуст хангайн нууц" романуудад гарлаа. Энэ сэдэв таны дараагийн бүтээлүүдэд үргэлжлэх үү?

Багад минь эмээгийн ярьдаг байсан хууч яриа их л алсын, бүүр түүр зүйл шиг санагддаг сан. Одоо энэ романыг биччихээд бодоход тэдгээр ярианд нэрлэгдсэн хүмүүсийг би маш сайн мэддэг юм шиг совин төрж байна. Яг бичиж суух үед зарим нэг явдлын битүү учир хар аяндаа л тодорхой болоод ирсэн шүү. Бидний тайлбарлаж чадахгүй, ямар нэгэн далдын уяа шижим, урьд эртийн ерөөл тавилан байсных биз ээ. Дараагийн зохиолын сэдэв ярихад эрт байна. Зохиол чинь бичигдэх явцдаа л өөрөө зам голдирлоо олоод урсчихдаг юм. Анх бодож төлөвлөсөн зүйлээс хол зөрөх нь ч бишгүй.

"Бичсэн бүхнээ эргэн харах сэтгэлд тун ч таатай" (Г.А) гэх мөрийг харахаараа таныг аль номондоо хамгийн хайртай вэ гэж асуумаар санагддаг. Надад бол эхэлж уншсандаа болохоор ч тэр үү "Балчир шүлгүүд", "Философийн шүлгүүд", "Амь тавьж буй шувууны далавч" гурав хамгийн шилдэг нь хэвээр байгаа. 

"Балчир шүлгүүд" бол цэвэр тохиолдлоор хэвлэгдчихсэн ном. Тухайн үед, Зохиолчдын эвлэлээс манай үеийнхний анхны номыг хэвлэхээр болоход, энд тэнд гараагүй шүлгүүдээ тэмдэглэлийн дэвтрээс хам хум шүүрдээд өгсөн нь тэр л дээ. Арай дөнгүүр гэж үзсэнийгээ би өөрөө сорчилж "Ганцаар цайвар навч" хэмээх жижигхэн түүвэр бэлдчихээд байсан үе таарсан юм. Яг бичигдсэн даруйдаа ямар ч шүлэг хамгийн сайхан нь болчих шиг санагддаг даа, тиймээс шинэхэн болоод ч тэр үү, "Сахиуст Хангайн нууц" одоохондоо сэтгэлээс холдоогүй, хүүхдээр бол нялхын үнэртэйгээ байна. Энэ үнэрийг сарниахын тулд өөр ном л эхлэх хэрэгтэй.

Таны бүтээл туурвилын гол урамшуулагч нь хэн бэ?

Мэдээж, уншигчид.

"Хэвтрийн хүн" зохиолоор тань кино хийх гэж буй найруулагч С.Бямбаа яг энэ ажлаар одоо Каннд яваа байх. Энэ хамтын ажиллагааны талаарх сонин, сайхнаас бидэнтэй хуваалцаж болох уу?

"Дурлалгүй ертөнцийн блюз тэргүүтэн хүүрнэл зохиолууд" гарсны дараахан л Бямбаа ах "Хэвтрийн хүн"-ээр кино хиймээр байна гэж ярьж билээ. Тэр ном 2002 онд гарсан гээд бодохоор арван хэдэн жилийн өмнөх яриа юм уу даа. Бямбаа ах энэ зохиолыг надаас илүү мэдэрч, бүр дотор нь яваад орчихсон байсан нь их гайхалтай санагдаж билээ. Ер нь би сүүлийн үед нэг тийм, сүсэг гэмээр хачин фаталист үзэлтэй болчих гээд байна. Тэр үзлээр бол, Бямбаа ахын найруулж хийх "Хэвтрийн хүн" хэмээх кино цаг хугацааны өөр нэгэн давхарлагт хийгдчихсэн л байж л дээ. Бид бол ердөө тэр давхарлаг тийш очих замаа олох гээд яваа л хүмүүс юм шиг. Ямар ч шүлэг, ямар ч ном, кино, зураг, хөгжим цөмөөрөө яг л хүнтэй адил өөрийн хувь заяатай. Түүнийг нь бид өөрсдөө бий болгодог бус, ердөө л хайж очих ёстой болдог, тийм нэг аль эртнээс зурагдчихсан төөрөг тавилан ч байж мэднэ. Тийм учраас л бүтээлч байна гэдэг биднээс биш, онгод тэнгэрээс хамаардаг ч юм бил үү? Энэ бол тийм ч шашинлаг үзэл биш. Миний олж харснаар бол, хамгийн атеист хүн ч хувь тавиланд итгэдэг, эс бөгөөс итгэхэд бэлэн л явдаг юм билээ.

Та кино ертөнцийн талаар, өөрийн таашаадаг бүтээлүүдийнхээ тухай зохиолууддаа олон ч удаа бичсэн. Одоо "Хэвтрийн хүн" гэсэн киноноос ямар хүлээлттэй байгаа вэ?

Ямар кино болох бол, бушуухан үзэх сэн гэж хорхой хүрэлгүй яахав. Би "Хэвтрийн хүн"-ийг хэвлүүлснээсээ хойш ер нь ахиж уншаагүй юм байна лээ. Юутай ч, энэ киног гарахаас наана ахиж уншихгүй гэж бодож сууна.

Угаасаа би бичмээр санагдсан болгоноо биш, өөрийнхөө уншмаар байгаа номоо л бичдэг. Бичиж суухдаа ямар нэгэн гярхай, зэвүүн уншигчийг дотроосоо олж хардаг. Миний ном түүнд л амттай уншигдахгүй бол бусад хүн хэзээ ч олж үзэх ёсгүй гэж бодож бичдэг.

Их уншихаар зориуд болон зориуд бусаар бусдын бичлэгийн аясаар өөрөө бичих тохиолдол гардаг. Гэвч уншигчдын зарим нь Г.Аюурзаны бичвэрийг шууд л танина. Та бол мэдрэмтгий, тодорхой, ончтой бичдэг. Заримдаа их задгай мэт боловч хайр сэтгэл, янаг амрагийн тухай дүрслэхдээ бас их уран. Тэгэхээр таны өөрийн бичлэгийн өнгө аяс ер нь хэзээнээс өөрт тань тодорхой болсон бэ? Цаашид өөрчлөх, эвдэх гэж оролдох уу.

Үгүй, надад өөрийгөө өөрчлөх, албадах шаардлага байхгүй. Угаасаа би бичмээр санагдсан болгоноо биш, өөрийнхөө уншмаар байгаа номоо л бичдэг. Бичиж суухдаа ямар нэгэн гярхай, зэвүүн уншигчийг дотроосоо олж хардаг. Миний ном түүнд л амттай уншигдахгүй бол бусад хүн хэзээ ч олж үзэх ёсгүй гэж бодож бичдэг. Тэр үл үзэгдэх уншигчаас өөр хүнд таалагдах амбийц надад байхгүй.

"Өөрөө хамгаас шилдэгт суралцаж, бусдыг хамгаас шилдэгт сурга" (Фалес). Энэ үгтэй таны амьдрал их ойр өрнөсөн юм шиг санагддаг. Танд тийм зорилго ер нь байсан уу?

Миний суралцах гэж хамгийн их хичээсэн зүйл бол уран зохиол. Уран зохиолд "Эсвэл шилдэг нь бай, эсвэл ор сураггүй арил!" гэдэг ганцхан л зарчим байдаг. Ийм хатуу зүйл рүү эргэлт буцалтгүй хөл тавьчихлаа гэдгээ би анхандаа мэдээгүй. Гэхдээ, азаар ч гэх юм уу, хэдэн сайн ном уншсаны хүчинд бага сага зүйл ойлгосон. Уран зохиолыг хямдхан нэр алдар хөөх, ашиг завшаан олох хөшүүрэг болгох юм бол, тэгээд л чи дуусаа, эцсийн өдөр хэн ч биш, хошин дүр төдий л амьтан үлдэнэ гэдгийг ойлгосон. Бэлээхэн жишээнүүд нүдэн дээр минь ил байсан болохоор, тэднээс өөр замаар явахыг чармайсан. Тэгэхээр ямар нэгэн зорилго гэж хэлж болохуйц зүйл байсан ч юм шиг.

"Залуу насны сүүлчийн шүлгүүд" гэх сайхан эмхэтгэл та хэвлүүлсэн. Залуу нас хэзээ, яаж, яагаад дуусдаг юм бол?

Үхлийн тухай боддоггүй, бодлоо ч түүнийг ердөө л ямар нэгэн зугаатай адал явдал мэтээр төсөөлдөг үедээ хүн залуу явдаг. Амьдрал бол үхэлд бэлтгэгдэх урт удаан явц юм гэдгийг олж харсан өдрөө л хүн залуу насаа орхидог. Залуу биш болно, үхэлд тэр чинээгээрээ дөхнө гэдэг муу юм биш. Ний нуугүй хэлэхэд, бие цатгалан амьд явахаас сэтгэл дүүрэн үхэх нь хавьгүй чухал.

Та анхны дурсамжаа санадаг уу? Түүнээс хойш та 13, 25, 37 настай байх цаг үеүдээсээ ямар, ямар гээгдэшгүй зүйлс олж авсан бэ?

Санадаг аа. Саяхан би нэг ярилцлага өгөхдөө дурсаж хэлсэн дээ. Хөдөө олон гол гатлаад, эмээ бид хоёрын сууж яваа машин огт торолгүй давхих атал хажууд ямагт суучихсан машинууд л харагдаад өнгөрдөг байсан. Тэгэхэд надад гол бол машинуудыг цаанаа гаргахгүй гэж тэмцэж байгаа амьд амьтан шиг санагддаг байж билээ. Арвангурван настайдаа би охинд сайн болж үзсэн. "Пионерын үнэн" сониноос 13-тай жаал дурлаж байгаа тухай хошин шүлгийн орчуулга уншаад, "Анхны хайрын эхний учрал аймшигт зүүд шиг ийнхүү төгсчээ" гэхчлэн шоолсон төгсгөлийг нь учиргүй үзэн ядаж, бас дурласнаа бусдад мэдэгдчихвэл маш эвгүй байдалд орох нь гэж бодож авснаа санаж байна. Хоринтавтайдаа гэрлэсэн. Гучиндолоотойдоо Байгал далайн Бурхан хаднаас нэгэн баатар эрийн дүрийг олж харсан. Аль аль нь л хэзээ ч сэтгэлээс гээгдэшгүй нандин зүйлс.

Амьдрал ер нь арав, арван жилээрээ өөр амттай, өөр зорилго, мөрөөдөлтэй байх юм уу?

Цаг хугацааг хэмжиж зааглах нэгж бол зохиомол зүйл шүү дээ. Амьдрал тийм зохиомол нэгжээр, талх шиг жигдхэн зүсэгдчихээр эд биш. Заримдаа дараалсан хоёр өдөр тод дурсагдаж байхад, тэр хоёр өдрийн дараах гурван сар ор мөргүй мартагдчихсан байх ч энүүхэнд.

"Та завтай цагаа хэрхэн үр дүнтэй ашигладаг вэ" (Хилон). Энэ асуулгыг танд тавьж болох уу?

Бололгүй яахав. Аль болохуйц сайн ном олж уншихыг хичээдэг.

"Гарцаагүй үйлийн үртэй бурхад ч маргадаггүй" (Питтак). Хүмүүс үйлийн үр гэдгийг ихэвчлэн сөрөг утгаар харах гээд байх шиг. Эерэг талаар нь товчилж хэлбэл та юу гэх вэ?

Сүүлийн романыхаа Өвгөн хамбын үгээр л хариулъя даа. "Үг, үйл, алхам бүр үртэй. Үйлээс боловсрох үр гэж байдаггүй сэн бол, энэ хорвоо аль эрт тэнцвэрээ алдаад хөмөрчих байсан..."

"Мохол мушгил үгүй болгов" (Монголын нууц товчоо). Чингис хаан хүмүүсийг идээ, ундаа идэж ууж дууссаныхаа дараа ингэж "Хумхын тоос ч үлдээхгүй алга болгов" гэх утгатай үгийг хэлж бай гэж зарлигдсан. Ер нь үйлийн үр эцэслэгдэж, үгүй болох гэж байдаг болов уу?

Наад үг чинь Тангуд улсыг уг удмаар нь өндийж сэхэхээргүй болгосон тухайд айлдсан үг байна. Ер нь "Нууц товчоон"-ыг бид нэлээд буруу ойлгогдох хувилбараар түгээгээд байдагийн л нэг жишээ юм даа. За тэр ч яамай. Үйлийн үрийн хувьд бол эцэслэгдэж үгүй болох гэж байдаг гэж бурханы сургаалд бий. Үүнийг уг үндэстэй ойлгохын тулд бясалгал хийж үзвэл, уг нь, зүгээр юм уу л гэж боддог.

Өдөр тутмын амьдралд тань хөг нэмж, сэтгэлийг тань хөдөлгөдөг зүйлс өнөөдөр юу, юу байдаг вэ?

Багадаа "Амьдрах сайхан" гэдэг киноны нэрийг анх сонсоод учиргүй олзуурхаж байж билээ. Тийм сайхан тайвшруулах, мэдэхгүй алсад дуудах шидтэй үг байдгийг олж мэдсэндээ хөөрөөд тэр. Ямар ч кино байсан юм бол доо? Юутай ч, тэр нэр нь сэтгэлд үлдчихэж. Их үнэн үг шүү. Амьдрал өөрөө их сонирхолтой, ер бусын сайхан зүйл шүү дээ. Алхам бүрт урьд тохиолдож байгаагүй явдал тохиож, шинэ шинэ хүмүүстэй танилцах боломж үргэлж таардаг.

"Нэр төр л үхэшгүй бодот зүйл" (Периандр). Монголчууд бас нэр хугарахаар яс хугар гэх үгтэй. Тэгэхдээ үүнийг бий болгох, тэнцвэрийг нь олж хадгалах хэцүү бололтой. Зарим хүмүүс бас бусдыг "Нэр төр хөөцөлдөгч" гэж баалах нь ч бий. Та энэ тал дээр ямар бодолтой вэ?

Надаас асууж байгаа учраас би өөр рүүгээ татаад бодож үзэх ёстой юу? ☺ Намайг нэр алдар горилсондоо ойр ойрхон ном гаргадаг гэж ярьдаг хүмүүс байдаг гэж сонссон шүү. Наймаачдыг хэтэрхий их бараа эргэлдүүллээ, тогооч хүнийг өдөржингөө л хоол хош зэхлээ, тамирчин хүнийг цаг наргүй бэлтгэл хийлээ, улс төрчдийг сонгуульд дахин дахин нэрээ дэвшүүллээ гэж зэмлэдэггүй. Зураач хүнийг хэтэрхий олон зураг зурлаа гэж, хөгжимчин хүнийг хөгжмөө байнга давтлаа гэж муулбал тийм үг хэлсэн хүнийг мулгуу юм байна гээд өрөвдөцгөөнө биз дээ? Тэгсэн атлаа зохиолч хүнийг жинхэнэ юм хийж байна уу, үгүй юу гэдгийг огт ялгаж салгахгүй хэрнээ ойр ойрхон ном хэвлүүллээ гэж гоочилцгоодогийн учрыг би ерөөсөө ойлгодоггүй. Болж өгвөл цөөхөн, бас их удаан бичих ёстой юм шиг байна аа даа? Юу ч бичихгүй бол бүр ч сайн бололтой. Бараг юм бичдэггүй зохиолч ер нь олон шүү. Тэд л чих амар, их сайхан байдаг байх даа...

Та нийгмийн сүлжээндээ өөрийг тань яруу найраг, уран зохиол судлал, хүүрнэл үгийн чиглэлээр ажиллаж байх үеийг тань хүмүүс тухай бүрт нь хэрхэн шүүмжилж байсныг нэг дурсан бичсэн байдаг. Яг үнэндээ таныг хамгийн зөв, сайн шүүмжилж, хурцалж байсан хүн хэн бэ?

Шүүмжлэх гэхээсээ илүү дайрч давшилцгаасан нь л их дээ. Яахав, одоо бодоход, надтай таарч байсан, өөрийгөө бусдыг шүүн цэгнэх хэмжээнд хүрсэн гэж бодогсодын ихэнх нь уран зохиол бол уг язгуураасаа л аалзны тор шиг сүлжилдсэн, орооцолдсон, үй олон санааны нэхээс сүлжээс гэдгийг огтоос ойлгоогүй нь их хачирхалтай санагдаж байсан юм даг. Зүгээр тоочъё л доо. Эсхилээс, Монтэниэс суралцсан Шекспир; Сервантес Шекспир хоёроос суралцсан бүх дэлхийн утга зохиол. Тэнд нь мэдээж Хомерын үеийнхний тэмдэглэн үлдээсэн домгоос суралцсан Бодлер; "1001 шөнийн үлгэр"-ээс, бас Бодлероос суралцсан Акутагава; Акутагавагаас, бас Люис Кэрроллоос суралцсан Борхэс; "Хуучин гэрээ"-нээс суралцсан Достоевский; "Ах дүү Карамазов"-оос суралцсан Фолкнер; Борхэсоос, бас Фолкнероос суралцсан Маркес... гээд л цөмөөрөө багтана. Уран зохиол бол ийм л аалзны тор юм. Энэ торон дунд нэгэн хэмжээнд боловсорсон зохиолчдоос хэн нэг нь тасарч цойлох ямар ч бололцоогүй болчихсон, тийм цаг үед бид амьдарч байна. Өнөөдрийн дэлхийн уран зохиол ерөнхийдөө нэг л түвшинд жигдэрчихсэн.

Тэгэхээр ерөнхийдөө ойролцоо сэтгэлгээтэй зохиолууд төрөөд байгаа нь ч хачирхаад байх зүйл биш. Ялгарал нь зөвхөн үзэл санаандаа л байгаа. Үүнийг ойлгохгүй бол ерөөсөө уншигч биш гэсэн үг. Уншигч биш хүмүүс ном шүүмжлэхээр чинь тэгээд л гамшиг болж байгаа юм даа. Орчин үеийн роман яагаад яруу найраг, философи хоёрыг нэгтгэгч оюуны том элемент болчихов оо? Яагаад гэвэл, хүн төрөлхтөнд уран зохиолоос өөр амьдралыг цогцоор нь харчих цонх, тийм боломж алга байна шүү дээ. Гэтэл цаана чинь нэг ч роман уншиж үзээгүй сэтгэгчид, нэг ч хайку мэдэрч яваагүй, эсвэл нэг ч философичийн нэр сонсоогүй романчид төрсөөр л байгаа. Тэгэхээр зөв, сайн шүүмж, хэн нэгэн хурцлагчийн тухай би одоо юугаа хэлэх вэ дээ?

"Утга зохиол тодорхой зорилгогүй" гэж үзэх нь бий. Та юу гэж боддог вэ?

Жинхэнэ утга зохиол уриалан дагуулах, хүмүүжүүлэх, зааварлаж номлох гэх мэтийн зорилго өмнөө тавьдаггүй. Гэхдээ зорилготой эн зэрэгцэхүйц сонгодог мөрдлөгтэй. Уран зохиол уншдаггүй хүн өөрийгөө яг хэн бэ гэдгийг барагтай л бол эргэцүүлэхгүй дээ. Би хэн юм бэ? Чи хэн юм бэ? Бид яг ямар амьтад юм бэ? Бидний мөн чанар хэр зэрэг тууштай юм бэ? Энэ бол философийн гэхээсээ илүүтэй утга зохиолын л асуултууд шүү дээ. Ийм өндөр дээд эргэцүүлэл рүү хөтлөх нь өөрөө уран зохиолын зарчим, магадгүй зорилго нь юм. Би жинхэнэ уран зохиол бүтээнэ гэдэг итгэл үнэмшилд өөрийгөө хаа нэг тийш түрж яваа нэг муу зохиолч байлаа гэж бодъё. Яагаад би буриадуудын тухай, өвөрмонголчуудын тухай, торгууд түмний үүх түүхийн тухай, яагаад энэ үндэстнийхээ хуваагдал хэрчигдлийн тухай бичих гээд зүтгээд яваа юм бэ? Яагаад би өвгө дээдсээ яг хэн байсныг тодруулах гээд шамдаад яваа юм бэ? Энэ бүхний уг үндэс нь аанай л нөгөө хүн гээч амьтны мөн чанарыг хайж тэмтрэх оролдлого. Тэр бөө мөргөл, сахиус шүтээн гэдэг бол ердөө л миний уран бүтээл дэх хэрэглэгдэхүүн төдий, түүгээр дамжуулаад би монгол хүн болж төрснийхөө утга учрын тухай эргэцүүллээ бусадтай хуваалцах гээд оролдоод байгаа юм. Энэ бол уран зохиолын зарчим доторхи л зүйл. Утга зохиол судлалд бол Жойс шиг дэлхийн иргэн байхгүй. Гэвч Жойс дэлхий даяарын хүн, модернист эрин үеийг тунхаглагч боловч, нэг ч зохиолдоо Ирландынхаа сэдвээс хөндийрөөгүй. Тэдгээр санаагаа ямар үндсэрхэг байр сууринаас бичсэн гээч! Тэр үед ядуу доройгийн туйл байсан Ирланд өнөөдөр дэлхийн утга зохиолын газрын зураг дээр бол аугаа үндэстэн шүү дээ. Жойсын зорьсон зүйл, богинохон өгүүлэгтээ ч шигтгээд байсан үндэсний үзэл санааны цаад утга нь биелсэн байна. Тэгэхээр уран зохиол ерөөсөө зорилгогүй гэдэг бол маш харьцангуй ойлголт.

Хүсэл гээч уг чанараараа уруу татамхай, донтууламхай учраас алга урвуулахын төдийд л хязгааргүй шунал, бусдыг гишгэчиж арчих харгислал болоод хувирчих магадлалтай

"Нүдэнд минь хүсэл гэрэлтэхгүй, сэтгэл минь тийм гүн" (Г.А). Та өөрийнхөө хүслийг биелүүлэх он цагийн төлөвлөгөө гаргадаг уу?

Хүссэнээрээ амьдарна гэж зүтгэж, хүсэл гэдэг биелж байх ёстой зүйл мэтээр итгэнэ гэдэг бол хүүхдийн зан л даа. Зарим хүн хүссэн бүхнээ авахыг зорилгоо болгочихсон, буруу бусармаг алхмаа ч хүслээр зөвтгөөд явах шиг харагддаг. Хүсэл гээч уг чанараараа уруу татамхай, донтууламхай учраас алга урвуулахын төдийд л хязгааргүй шунал, бусдыг гишгэчиж арчих харгислал болоод хувирчих магадлалтай. Бусдад муу юм хийж амьд явна гэдэг бол хамгийн дорд амьдрал. Хэзээ ч ханахыг мэдэхгүй хүсэл гээч зүйлээ биелүүлж хэрэгжүүлэх стратеги төлөвлөгөө зохиож сууснаас, хүслээ хязгаарласан нь хавьгүй амар бөгөөд өөрт ч хал балгүй гэдгийг насанд хүрсэн хүн бүр дотроо санаж явбал олон бэрх асуудал хар аяндаа л шийдэгдчихнэ дээ.

Та зохиолч, яруу найрагчаас гадна бас сэтгүүлч байсан. Таны эрхэлж гаргадаг байсан "Өчигдөр" сониныг олж унших гээд номын сангуудаас ч олоогүй. Тэр сонинд гарч байсан ярилцлага, нийтлэлүүдээс одоо эргэн уншигчдад сонирхуулбал ямар байх бол? Хамгийн түрүүнд таны санаанд ямар ярилцлага, нийтлэл тань санаанд орж ирж байна вэ?

Манжич эрдэмтэн Я.Шаарийбуу гуайгаас яриа авч байснаа дурдаж болох юм. Тэр аугаа хүн 1945 оны намар Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумыг тэр чигээр нь уриалж удирдаад Монгол улсдаа авчирсан бахархам гавьяатай эрхэм дээ. Шаарийбуу гуай "Уг нь өвөрлөгч дөчин есөн хошуу тэр чигээрээ нүүгээд ирэх гэж байсан юм. Манайхан буруу бодлого явуулаад үргээчихээгүй бол, шинэ Хятад улс байгуулагдахаас өмнөх тэр л гурав дөрвөн жилийн хугацаанд монгол үндэстэн эргээд нэгдчих түүхэн тохироо бүрдсэн удаатай" хэмээн харамсан өгүүлж суусан нь одоо ч үе үе чихэнд сонсогдох шиг болдог.

Та их залуудаа Д.Батбаяр гуайн номонд редактор хийсэн. Түүнээс хойш голдуу эхнэрийнхээ номын анхны уншигч байж ирсэн байх. Хүмүүс танаар уншуулж, урам авах ч юм уу, "нийтлэж болно" гэх зөвшөөрөл эрээд ч юм уу их ханддаг байх. Та ер нь ямар хүнд зөвшөөрөх вэ?

Цаг завтай үе таарах юм бол, уншиж үзээд таалагдвал таалагдлаа, үгүй бол үгүй гээд хэлчихэд ядах юм юу байх вэ. Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгосноос хойш, хүний юм уншаад суух нь ямар ч утгагүй санагддаг болсон. Юу ойлгосон бэ гэвэл, "Шүлэг зохиолыг минь уншаад зөвлөгөө өгнө үү?" гэж ханддаг залууст үнэн үг огт хэрэггүй байдаг. Тэд "Чи аугаа гайхамшигтай зүйл бичжээ. Чи мундаг юм аа" гэж хэлүүлэхийг л хүсдэг. "Дутуу дулимаг болжээ. Засч сайжруулах гээд үзнэ үү дээ?" гэж зөвлөхөд үнэн голоосоо санаа тавьж буйг минь ойлгож, итгэж, нээрэн л тааруухан болсон юм шиг байна хэмээн ухаарч хүлээн авсан хүн ганц ч тааралдаагүй... Ганц ч гэхээр арай хатуудчихав уу? Гэхдээ л ихэнх нь ердөө номынхоо өмнө магтаал бичүүлэхийг л чухалчилдаг. Жаахан зөвлөх маягаар шүүмж хэлмэгц нүүр нь хувис гээд явчихна даа.

"Нойтон шүхрийн дор
Ном уншчихаж болмоор хэсэгхэн хуурай" (Г.А). Уншдаг, бичдэг түмэн хүнээс сэхээтэн гэж нэрлэгдэх нь цөөхөн байх юм. Таныхаар сэхээтэн гэж ямар хүнийг хэлж байна вэ? 

Жинхэнэ уншигчийг л би сэхээтэн гэж хэлнэ дээ. Түүх уншдаг хүмүүс голдуу л эх оронч байдаг шиг, буурьтай уран зохиол уншдаг хүмүүс цаанаа л ондоо, үгүй ядахнаа л аливааг эрүүл саруул хардаг. Цөөхөн үг солиход л, зарим нь харилцуурын цаанаас л шууд танигддаг. Дуу хоолой нь сэтгэлд шингэцтэй, харц нь тогтуун, үргэлж дотогшоо бодож тунгааж биеэ хянаж явдаг учраас бусдыг хэзээ ч үзэгдэх байдлаар нь сонждоггүй, өчүүхэн юманд ч хиймлээр бус үнэн голоосоо ханддаг, алаг үзэлгүй, тал тохой татах заль бачгүй, завшаан хайдаггүй, байгаагаасаа өөр дүр эсгэдэггүй тийм хүмүүс л номыг хамгаас буурьтай уншдаг.

Танд захидал хэр их ирдэг вэ? Тэр дундаа гараар бичиж, дугтуйнд хийсэн захидал одоо авдаг уу?
Их гэж хэлэх хэмжээний захиа авдаггүй. Гараар бичсэн, дугтуйлсан захидал үе үе ирдэг шүү.

Та номын сандаа хэдэн номтойгоо бүртгэж байв уу?

Нэлээд хэдэн жилийн өмнө Өлзий бид хоёр номуудаа цэгцэлж, хэрэггүй номуудыг ялгаж, хагас хугас тоолж үзсэн. Тав зургаан мянга байсан санагдаж байна.

Танд одоо дургүй сар гэж бий юу, байгаа бол аль нь вэ?

Байхгүй. Нэг эргэцүүлж үзсэн. "Миний дургүй сарууд" хэмээх шүлэг бол тэр эргэцүүллийн гаргалгаа нь.

Таны хариулах дургүй асуулт юу вэ?

Дээр үед нэг сурвалжлагч "Эр хүн гэж хэн бэ?" гэж асуусан чинь хариу өгч буй зураач нь "Элсний ширхэг" гэснийг уншаад ийм утгагүй юм ярилцаж суух хэнд хэрэгтэй юм бол хэмээн гайхсанаа санаж байна. Ер нь нэг тиймэрхүү, авшгүй хаяшгүй, "Үхэл гэж юу вэ? Ганцаардал гэж юу вэ? Нөхөрлөл гэж юу вэ? Хайр гэж юу вэ?" гэх маягийн, хуурай цэцэрхэл нэхсэн асуултуудад дургүй. Юу гэж хариулахаа ч мэддэггүй. Мэдэхгүй атлаа л хариулах ёстой болдог нь дургүйцэх шалтгаан ч байж мэднэ.

 Та өөрийнхөө бүтээлүүдийг өөр хэл дээр бичих үү? Тийм бол Оросоор бичих үү, Англиар бичих үү?

"Арван зүүдний өр"-ийг оросууд хэвлэе гэхээр нь өөрөө орчуулсан юм. Залхуутай гэж юүхэв, сүүлчийн хоёр бүлгийг нь ор тас хаячихсан чинь, нөгөө газар нь нэхээд амраадаггүй. Чинбаяр найз руугаа ярьж "Би өөрөө орчуулсан чинь байсхийгээд л эргэж засмаар газар таараад ёстой утгагүй юм. Чи төгсгөлийн хоёр бүлгийг буулгаад, тэр оросууд руу явуулж нэг тус бол" гэж хэлж байж нэг юм салсан шүү. Бас нэг удаа "Цасны роман"-аа англи руу орчуулах гэж оролдсоныг Матт Дэвис хэмээх найз минь цэгцэлж янзалсан удаатай. Хамтын тэр орчуулга маань Хонконгийн нэг сэтгүүлд гарч, нөгөө сэтгүүл цахим хувилбараараа сүрхий түгээсэн. Бүр "Оны шилдэг нийтлэл түгээсэн сэтгүүл" гэсэн шагнал авахад нь "Цасны роман"-ыг онцолж нэрлэсэн байв. Матт ч урамшаад, намайг өгүүллэгүүдээ хадаад өг хэмээн ятгаж, Хавайн "Маноа" хэмээх хэвлэлийн газартай гэрээ хийчихсэн сэн. Даанч, би романууд руугаа ороод амжаагүй. Нэгэнт биччихсэн өгүүллэгүүдээ ахиад өгүүлбэр өгүүлбэрээр нь хадаж суух шиг сонирхолгүй ажил хаа байх билээ.

Согтуурах, мансуурах нь урлагийн өдөөгч мөн үү?

Үгүй. Жинхэнэ урлагийг гагцхүү эрүүл, саруул ухаан л бүтээдэг. Тодорхой хэмжээний туршлагатай хүний хувьд хэлж байна шүү.

Та Монголын нууц товчоог ямар хүн бичсэн гэж боддог вэ? (Уучлаарай, би "Тэнгэрийн судар" номыг л ганц уншиж амжаагүй юм.)

Уншиж үзээрэй гэж зөвлөе. Судлаачид огт олж хараагүй олон санааг дэвшүүлсэн байгаа. 203-р зүйлд Чингис хаан, Шихихутуг хоёулхнаа сууж хэлэлцсэн яриаг тэмдэглэсэн тул зохиогч нь Шихихутуг байхаас зайлахгүй гэлцдэгийг чи сонссон л байлгүй. Хоёрхон хүний яриаг тэмдэглэсэн газар "Нууц товчоон"-д маш олон бий. Тэдний дэргэд ч бичээч сууж л байсан гэдгийг уншигчид бодож үздэггүй юм шиг байна билээ. Шихихутуг хаантай зөвшилцөн хууль цаазны "Хөх дэвтэр" хэмээх судар хөтөлж байсан хэдий ч, "Нууц товчоон"-ыг бичээгүй нь олон сурвалж харгуулж үзэхэд тодорхой үзэгддэг. Тэгээд ч, Чингис хааны түмэн хэшигтэн дотор турхагийн бичээч хэмээх сударчийн алба бэлээхэн байсан шүү дээ. Тийм сударчийн л бүтээл. Алтан ургийн маш нууц судрыг олон хүнтэй баг бичнэ гэж байхгүй. Итгэлтэй нэг л түшмэл бичиж таарна. Гэхдээ "Нууц товчоон" бичигдэж асан 1220-иод онд улсын хуулийг дагаар орсон харь орнуудад мөрдүүлж хэвшүүлэх гээд зав чөлөөгүй зүтгэж явсан Шихихутуг биш, түүний зиндааны төрийн сайдуудын нэг нь ч биш. Харин оролцооны хувьд бол Далай хаан Өгөдэй өөрөө биечлэн хянаж баталсан нь гарцаагүй. Ерөнхий редактор нь Өгөдэй хаан гэж үзэхэд буруудахгүй.

"Миний үнэрийг үнсэж яв" гэж Өүлэн эх анх сэтгэлтэй байсан хүндээ цамцаа өгөхдөө хэлдэг. Бөртө-Үжин өргөөндөө бас яруу найрагчтай байсан гэдэг. Ер нь ч жирийн ардаасаа эхлээд сэцэн, мэргэн үгтэй хүн манай үндэстэнд бишгүй олон байж. Яруу найраг, монгол хүн хоёр яагаад ийм гүнзгий холбоотой байдаг юм бол?

Монголчууд яруу найргийн сэтгэлгээ өндөртэй гэх юм бол, нөгөө "Манай ард түмэн Болор цом үздэг, яруу найрагч ард түмээн" энэ тэр гэж хийрхдэг шиг л инээдтэй яриа болох байх. Монгол хүн л шүлэг уншиж, цээжээр цэцлэж чаддаг, бусад үндэстэн тийм биш гэж хөөрөлхөж болохгүй. Угаасаа яруу найраггүй ард түмэн гэж дэлхий дээр байхгүй шүү дээ. Яруу найргийн дээд сэтгэлгээгээр өгүүлсэн нэг гайхалтай судар, "Нууц товчоон" байгаа учраас л бид өвгө дээдсээ толгой дараалан яруу найрагч байсан гэж ярьчих гээд байна. Үнэндээ энэ судрыг товчоолж зохиосон хүн нь л хосгүй авьяас билигтэй яруу найрагч байсан хэрэг. Түүнээс биш, хүн төрөлхтөний 99 хувь нь яруу найргийг мэдэрч танилгүйгээр насаа элээдэг. Яруу найраг гэдэг бол бэлтгэгдсэн, оюуны болоод мэдрэмжийн онцгой өгөгдөлтэй хүмүүст л хамаатай урлаг. Яруу найраг ойлгож цэгнэхийн хувьд монголчууд нийт хүн төрөлхтөнөөс өөр хүмүүс ерөөсөө биш.

"Хүн чанар, шударга ариуны тухай
Хүүхэд насны цагаахан төсөөллөө өрөвдөнө" (Г.А). Одоо энэ бодол тань өөрчлөгдсөн үү?

Амьдрал хүнийг өөрчлөх нь өөрчилдөг. Бүх зүйл шударга ариун байдаггүйг олж харахад мэдээж амаргүй л дээ. Гэхдээ л сайн хүмүүст, шударга ёс гэж байдагт итгэж л явах хэрэгтэй. Эргэн тойрны чинь бүх хүн шударга бус болчихоод байхад ч шударга ариун зүйл байгаад эргэлзэж болохгүй. Чи эргэлзэх юм бол, итгэл чинь хуурамч болчихно. Заримдаа өөрийгөө өрөвдөж халаглаж болно л доо, гэвч өрөвдмөөр байдалд орлоо гээд бусдад өширч хар муу санаж явах хэмжээнд очтолоо доошоо орох хэрэггүй.

"Үхэх минь үнэн л юм чинь амьдралаа би чиний төлөө үрнэ" гэж хэлдэгтэй тань адилхан хайрыг та мэдэрсэн үү?

Би мэдэрснээ л бичдэг. Хэзээ ч зориудын зохиомол юм бичиж үзээгүй.

"Урд модонд манан хөглөрнө.

Ямар гоё манан бэ

Учиргүй холын оронд төрчих шиг" (Г.А). Та төрсөн нутгаа сайхан гэх байх. Тэгэхдээ ертөнц бүхэлдээ туйлын гоо сайхан гэх үг ч бий. Хамгийн сайхан газар гэвэл та ямар газрыг хэлэх вэ? 

Гурванбулагийнхаа Хөх нуурыг л хэлнэ дээ. Ямар ч эргэлзэж тээнэгэлзэх зүйлгүй.

"Бүү ай,
Булшин доторх тэнгэрт ч
Шувууд нисэлдэх болно" (Г.А). Энэ шүлгийг харахаараа би үхсэнийхээ дараа хаана очих болоо гэсэн ганц л асуултын талаар боддог. Та юу гэж боддог вэ?

Айх юм үгүй, булшин доторхи тэнгэрт ч шувууд нисэлдэнэ л гэж боддог.

Өрнийн философийн түүх гайхамшигтай өрнүүн өнгөрсөн байдаг. Дорных илүү тайван бөгөөд нууцлаг. Тэгвэл нүүдэлчин монголчуудын амьдралын үзэх үзлийн хамгийн гайхалтай ололт таныхаар юу вэ?

Нүүдэлчин ахуй бол суурин ахуй шиг баригдмал, сэтгэлгээг хашиж заагладаг ахуй биш. Нүүдлийн амьдралаар аж төрж яваа хүн бүх зүйл гэнэт өөрчлөгдөж, хувь заяа хаашаа ч холбироход бэлэн байх сэтгэлзүйтэй болж төлөвшихөөс өөрцгүй, тийм л амьдрал туулдаг. Гэнэтхэн тэнгэр шуурдаг, гэнэтхэн морь нь бусгадаг, гэнэтхэн хот руу нь чоно дайрдаг ч гэх юм уу, гэнэтхэн мал нь өсөөд баяжчихдаг, гэнэтхэн зуд болоод хоосорчихдог тийм амьдрал хүнийг "Юм үргэлж ийм л байдаг. Юм яг тийм л байдаг" гэх ягшмал тодорхойлолтод хэзээ ч дасгадаггүй. Юу ч тохиолдсон, тухайн нөхцөлдөө зохицож чаддаг нүүдэлчдийн тэр чанар бидний генд гэхээсээ илүүтэй, энэ нутаг ус, энэ оронд аж ахуй эрхлэх бололцоонд л байгаа юм. Бидний соёл ч адилхан. Уртын дууны шуранхайг морины явдал л бий болгосон. Дээлийг энэ нутгийн уур амьсгал л бий болгосон. Босоо монгол бичиг ч нүүдэлчин ахуйд төгс зохицсон бичиг. Энэ мэтээр бодоход, монгол хүнийг нүүдэлчин амьдрал нь л бүтээсэн. Одоо бид хотжилт, суурьшилт, бусдын соёл шүтэх үзэлдээ живбэл тэгээд л энэ үндэстэн байхгүй болно. Цус мус бол юу ч биш. Монголыг монгол байлгаж ирсэн зүйл бол нүүдэлчин соёл, ямар ч загваргүй чөлөөт сэтгэлгээ нь юм.

"Бүх юм хоосон" гэж Соломон хаан, Зэнгийн мэргэд, Монголын даяанчид, С.Анудар болон та гээд олон хүмүүс хэлсэн. Та харин энэ хоосноос өөрийн аз жаргал, туйлын амар амгаланг олж чадсан уу?

"Бүх юм хоосон" гэдэг бол юу ч үгүй, утга учиргүй, үнэ цэнэгүй гэсэн үг биш. Энэ хоосон гэдэг үгийн утга нь мөнх бусыг л зааж байгаа юм. Бүх зүйл өнгөрнө, жаргал зовлон өөрийн цаг хугацаатай. Үүнийг л хоосон гэж томьёолж буй хэрэг. Тэгэхээр философи дахь хоосон гэдэг үг бол харин ч туйлын дээд дүүрэнийг хэлжээ. Сайн муу, зовлон жаргал, мөнх ба мөнх бусын шүтэлцээний цаад утга, тэр л барьцгүй дээд үнэмлэхүй ойлголтыг цогцоор нь илэрхийлсэн үг шүү дээ. Нэг тийш хэлбийх чанаргүй, шүтэн барилдаж бүтсэн ертөнцөд бид ямар нэгэн чанар барьж л нэр оноодог, утга нь бол цаад гүндээ үлддэг. Үг бол жинхэнэ утга биш гэж зэн-буддистууд үздэгийн учир нь тэр. Тэгэхээр хоосон гэдэг үгийн цаад утгад бид хүрч барахгүй. Тиймээс тайвшрал жаргаланг гагцхүү дээдийн хоосноос л олж хүртэж болно гэдэгт эргэлзэх шалтгаан үгүй юм.

Бидний амьдрал заримдаа илүү их хүнлэг, илүү шударга болох гээд байгаа юм шиг дэвэргэн мэдрэмж үе, үе төрдөг ч энэ бол түрхэн зуурын хуурмаг сэтгэгдэл байжээ гэсэн бодол дараа нь үлддэг. Танд тэгдэг үү?

Тийм бодол нэг бус удаа төрж байсан шүү. Ялангуяа уран зохиолын тухай аль хорин хэдтэйгээсээ ярьсан зүйлсийг минь хүмүүс өнөөдөр ч ойлгоогүй хэвээрээ л үлдсэнийг мэдрэх бүрт яг ийм бодол төрдөг.

"Монголд анх удаа" гэсэн тодотгол та олон бүтээлдээ тавьсан. Монтень, Борхес, Оскар Уайлд гээд л үргэлжилнэ. Магадгүй дэлхийн хэмжээний шагналыг та л одоо авах боломжтой. Ер нь танд өөрт чинь тийм бодол төрж байсан уу.

Шагнал энэ тэр бол жижигхэн зүйл шүү дээ. Миний ямар ч ном хаа ч орчуулагдсан, орчуулагчийнх нь ур чадвар л хүрэлцдэг юм бол, "Монгол бол жинхэнэ түвшний уран зохиолтой улс юм байна" гэж яригдана аа гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүйгээр, хэний ч өмнө би нүүр бардам сууж чадна. Энэ итгэл үнэмшил минь л надад хангалттай.